Допамин: Шинжлэх ухааны үндэс, танин мэдэхүйн үүрэг, хэрэглээний эрсдэл

Хүний зан үйл, сэтгэл хөдлөл, суралцах процесс болон урам зоригт допамины үүрэг онцгой. Допамин нь төв мэдрэлийн тогтолцооны гол нейротрансмиттерүүдийн нэг бөгөөд шагналын системийг зохицуулах, мотиваци үүсгэх, зорилтот үйлдлийг дахин давтах хандлагад чухал нөлөөтэй. Сүүлийн арван жилд допаминыг зөвхөн тархины химийн бодис гэхээс илүүтэйгээр, зан үйлд нөлөөлөх механизм, донтолтын суурь нөхцөл, сургалтын хариу урвалын нэг хэлбэр болгон судлах болсон. Энэ өгүүлэлд допамины биологийн суурь бүтэц, танин мэдэхүйд гүйцэтгэх үүрэг, шагналын системийн үйл ажиллагаа, донтолт үүсэх нөхцөл, орчин үеийн хэрэглээний нөлөө, түүнээс сэргийлэх арга замуудыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр тайлбарлаж өгье.

Допамины биологийн үндэс

Допамин нь катехоламин бүлгийн нейротрансмиттер бөгөөд тархинд нейрон хооронд мэдээлэл дамжуулах үүрэгтэй. Энэ нь тархины хэд хэдэн замаар тархаж, тухайн бүсээс хамаарч өөр өөр үүрэг гүйцэтгэдэг. Үүнд:

• Mesolimbic зам: урамшуулал, баяр баясал
• Mesocortical зам: танин мэдэхүй, сэтгэл хөдлөл
• Nigrostriatal зам: хөдөлгөөний зохицуулалт
• Tuberoinfundibular зам: гормоны зохицуулалт

Допамины төвлөрөл, тэнцвэр нь сэтгэцийн эрүүл мэндтэй шууд холбоотой. Хэт бага байвал сэтгэл гутрал, хэт их бол донтолт, сэтгэцийн эмгэг үүсэх магадлалтай (Volkow et al., 2011).

Танин мэдэхүйн үүрэг

Допамин нь хүний суралцах чадвар, анхаарал төвлөрөл, мэдээлэл боловсруулах хурд зэрэг танин мэдэхүйн үндсэн үйлдлүүдэд оролцдог. Schultz (2007)-ийн судалгаагаар допамин нь хүлээлт ба бодит шагналын зөрүүг тооцоолох ‘prediction error’ механизмаар дамжин сурах үйл явцыг хөнгөвчилдөг. Жишээлбэл, шинэ зүйл сурсан үед үүсдэг таашаал бол допамины хариу урвалын нэг хэлбэр юм. Мөн сорилт, хүлээлт, даалгаврын үр дүнгийн талаар тархи дүгнэлт хийхдээ допамины дохиог ашигладаг гэж үздэг.

Шагналын систем ба донтолт

Шагналын систем нь допамины ялгаралд тулгуурлан ажилладаг бөгөөд хүн аливаа үйлдэлд урам авч, дахин давтах сэдлийг үүсгэдэг. Гэвч допаминыг байнга, огцом сэргээдэг өдөөгч хүчин зүйлс (мансууруулах бодис, сошиал медиа, тоглоом г.м) нь тархинд ‘толеранс’ буюу дасал үүсгэж, улам хүчтэй өдөөлт шаарддаг болгодог. Үүнийг донтолт гэж нэрлэдэг (Koob & Volkow, 2016). Мөн зан үйлийн донтолт ч ижил замаар үүсч болдог нь нотлогдоод байна.

Орчин үеийн хэрэглээний эрсдэл

Ухаалаг утас, сошиал платформууд допамины системийг байнга өдөөн идэвхжүүлдэг шинж чанартай болсон. Scroll хийх, like авах, shorts үзэх зэрэг нь бүгд богино хугацааны шагнал өгдөг тул допамины хурдан ялгаралт үүсгэж, хэрэглэгчийг донтуулах эрсдэлтэй. Twenge & Campbell (2018) нь өсвөр насныхны дэлгэцийн хэрэглээ нэмэгдэхийн хэрээр сэтгэл гутрал, анхаарал сарних, урамгүй байдал үүсэх магадлал нэмэгддэг гэж тогтоосон. Мөн NIH-ийн судалгаагаар хүүхдийн тархинд prefrontal cortex-ийн хөгжил удааширч байгааг дэлгэцийн хэрэглээтэй холбон тайлбарласан байна (Dowling et al., 2020).

Дүгнэлт

Допамин нь хүний сэтгэл зүй, зан төлөв, сурах чадварт нөлөөлөх үндсэн нейротрансмиттерийн нэг бөгөөд хэт өдөөлтийн үед донтолт, анхаарал сарних, урамгүй байдал үүсгэх эрсдэлтэй. Технологийн хөгжилтэй зэрэгцэн хүний тархи хиймэл урамшуулалд илүүтэй дасах болж, допамины тэнцвэр алдагдах магадлал өсч байна. Тиймээс допаминыг байгалийн аргаар идэвхжүүлэх (хөдөлгөөн, урлаг, нийгмийн харилцаа), цахим хэрэглээг ухамсартайгаар зохицуулах нь сэтгэл зүйн эрүүл мэндийг хамгаалахад чухал юм.

Эшлэл

1. Koob, G. F., & Volkow, N. D. (2016). Neurobiology of addiction: a neurocircuitry analysis. The Lancet Psychiatry, 3(8), 760–773.
2. Schultz, W. (2007). Multiple dopamine functions at different time courses. Annual Review of Neuroscience, 30, 259–288.
3. Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2018). Associations between screen time and lower psychological well-being among children and adolescents. Preventive Medicine Reports, 12, 271–283.
4. Volkow, N. D., Wang, G. J., Fowler, J. S., & Tomasi, D. (2011). Addiction: beyond dopamine reward circuitry. Proceedings of the National Academy of Sciences, 108(37), 15037–15042.
5. Wise, R. A. (2004). Dopamine, learning and motivation. Nature Reviews Neuroscience, 5(6), 483–494.
6. Dowling, G., et al. (2020). Adolescent Brain Cognitive Development (ABCD) Study. NIH Database.